Αφιερωμένο στον καθηγητή αρχαιολογίας Reinder Reinders
Χάλκινο κάτοπτρο με ανάγλυφο κάλυμμα (ΒΕ 9380)
Γιαννοπούλειο Αρχαιολογικό Μουσείο Αλμυρού
Αίθουσα 3, Προθήκη 23
Αρχαία Άλος, Νεκροταφείο. Ελληνιστική περίοδος (3ος αι. π.X.)
Πλάτανος Αλμυρού, θέση «Κεφάλωση», έργο ΑΓΕΤ (14.11.1990), Τ1 οδός Σούρπης, ΔΤ 191, Τάφος 14, εύρημα 2
Η βάση υποδοχής του κατόπτρου είναι δισκόμορφη, όπως άλλωστε και το κάλυμμά της και φέρει στην κάτω πλευρά περιμετρικά στικτή διακόσμηση. Tο χείλος για την προσαρμογή του κατόπτρου ήταν επίσης εξωτερικά διακοσμημένο με ιωνικό κυμάτιο. Το κάλυμμά του κατόπτρου έχει ανάγλυφη διακόσμηση. Απεικονίζεται γυμνός φτερωτός Έρωτας με πλούσια κώμη, πάνω σε σχηματικά αποδοσμένα σύννεφα. Μπροστά του κείτεται η γεμάτη βέλη φαρέτρα και ο ίδιος τείνει τα χέρια του, τεντώνοντας το βέλος στο τόξο του.
Bronze mirror with relief cover (ΒΕ 9380)
Giannopouleio Archaological Museum of Almiros
Room 3, Display case 23
Ancient Halos, Cemetery. Hellenistic period (3rd cent. B.C.)
Platanos, Almiros, “Kefalosis”, Grave 14, find 2 The base of the mirror is disc-shaped, as is its cover. The base bears on the underside a dotted decoration around its perimeter, while the rim for the adjustment of the mirror was also externally decorated with an ionic kymation. The mirror’s cover has relief decoration on its outer surface. The figure of naked Eros is presented with long hair in a bun and wings, on schematic clouds. In front of him lies his quiver full of arrows, while the figure himself stretches his arms forward, stretching the arrow to his bow.
Αρχαία κάτοπτρα
Από τη στιγμή που ο άνθρωπος ανακάλυψε τυχαία την ύπαρξη του ειδώλου συνειδητοποίησε την ιδιαίτερη σημασία της μορφής του και άρχισε να αντιλαμβάνεται βασικές αρχές της οπτικής.
Ο πρώτος «καθρέπτης» στη φύση που εντυπωσίασε τους ανθρώπους ήταν το νερό. Το είδωλο, το οποίο καθρεφτιζόταν και η άυλη υπόστασή του, τους οδήγησε σε ερμηνείες με υπερφυσικές και μαγικές προεκτάσεις, οι οποίες έχουν επιζήσει μέσω των μύθων όπως του Νάρκισσου ή του Άδωνη, αλλά και της λαογραφίας μέχρι σήμερα.
Η επιφάνεια του κατοπτρισμού προβάλλεται σαν ενδιάμεσος κρίκος που χωρίζει τον πραγματικό κόσμο από αυτόν των ειδώλων ή σαν πύλη που ενώνει τους δύο κόσμους. Η ανάγκη της παρατήρησης του ειδώλου, σε συνδυασμό με την πρακτική ευκολία μίας φορητής συσκευής κατοπτρισμού, οδήγησε τον άνθρωπο στη δημιουργία των κατόπτρων.
Ως αντικείμενα, τα κάτοπτρα στην αρχαιότητα αποτελούσαν ένα από τα απαραίτητα εργαλεία καθημερινής περιποίησης, δημιουργήματα σημαντικών εργαστηρίων χαλκοτεχνίας και τορευτικής, όπως του λακωνικού, του αργειακού, του αττικού. Ήταν άρρηκτα συνδεδεμένα με τον κόσμο των γυναικών και τις συνόδευαν σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους, από την παιδική ηλικία ως παιχνίδι, τη νεανική και ώριμη ηλικία ως αντικείμενο καλλωπισμού. Ο κύριος χώρος στον οποίο δραστηριοποιούνταν οι γυναίκες ήταν ο οίκος. Ο γυναικωνίτης αποτελούσε τον προσωπικό, διαχωρισμένο χώρο του οίκου και ήταν ο πλέον κατάλληλος, όντας προορισμένος αποκλειστικά για την γυναίκα, για να περιποιηθεί την εξωτερική της εμφάνιση, να θαυμάσει το είδωλό της μέσω των κατόπτρων, να νιώσει αυτοπεποίθηση και αποδοχή από τους γύρω της. Ίσως ο υπερβάλλων ζήλος για την εικόνα να αποτελούσε και ένα είδος διεξόδου από την αίσθηση του εγκλεισμού και της απομόνωσης, αλλά και του αποκλεισμού της από τις δημόσιες υποχρεώσεις.
Χαρακτηριστικά αντικείμενα, όπως ψέλια (βραχιόλια), δαχτυλίδια, ενώτια (σκουλαρίκια), περίαπτα (κρεμαστά κοσμήματα), χτένια, σφηκωτήρες, πόρπες και περόνες για τη στερέωση ενδυμάτων και της κόμμωσης, πυξίδες, μυροδοχεία με αρωματικά έλαια, μικρογραφικά αγγεία με φαρμακευτικές και καλλυντικές αλοιφές αποτελούσαν βασικά προσωπικά αντικείμενα φροντίδας, κόσμησης της γυναίκας και τόνωσης της φιλαρέσκειάς της. Τη συνόδευαν στη διάρκεια της ζωή της, αλλά και στο μεταθανάτιο ταξίδι της ως κτερίσματα σε τάφους μαζί με τα κάτοπτρα. Δεν αποκλείεται όμως, σπανιότερα, κάτοπτρα να εναποτίθενται και σε ανδρικές ταφές ως σύμβολα ομορφιάς, ματαιοδοξίας, γοήτρου ή και για άλλους λόγους.
Στην αγγειογραφία είναι γνωστές οι παραστάσεις γυναικωνίτη (βλ. και τη λεκανίδα από το Γιαννοπούλειο Αρχαιολογικό Μουσείο του Αλμυρού στο Έκθεμα του Μήνα Μαΐου 2022) με γυναίκες που κρατούν κάτοπτρο ή με κάτοπτρο αναρτημένο στον τοίχο – πιο σπάνια το κάτοπτρο αντικατοπτρίζει την γυναικεία μορφή -, αλλά και σκηνές καλλωπισμού της νύφης. Απεικονίσεις κατόπτρων έχουμε επίσης στην πλαστική, σε έργα μικροτεχνίας, σε νομίσματα, σε ψηφιδωτά, σε τοιχογραφίες.
Μαρτυρίες για την ύπαρξη κατόπτρων αντλούμε από καταλόγους αναθημάτων ιερών, ως προσφορά σε κάποια θεότητα. Κάτοπτρα αναφέρονται και στην αρχαία ελληνική γραμματεία, όπως σε τραγωδίες του Ευριπίδη που προβάλλουν την περιποίηση των γυναικών, στις Θεσμοφοριάζουσες του Αριστοφάνη, όπου διακωμωδούνται οι άνδρες που χρησιμοποιούν κάτοπτρα γιατί εκθηλύνονται, σε επιγράμματα της Παλατινής Ανθολογίας, όπου δηλώνονται αναθέσεις κατόπτρων στη θεά Αφροδίτη, θεά της ομορφιάς.
Οι εναποθέσεις κατόπτρων σε γυναικεία κυρίως ιερά ήταν ένα από τα τυπικά αναθήματα των γυναικών, όπως στο ιερό της Αρτέμιδος στη Βραυρώνα. Σύμφωνα με τα ανασκαφικά δεδομένα, στα ιερά της Αρτέμιδος, της Ειλειθυίας και της Ήρας, ανατέθηκε ο μεγαλύτερος αριθμός κατόπτρων. Αξίζει να σημειωθεί και η ύπαρξη ενεπίγραφων κάτοπτρων από τα οποία αντλούνται πληροφορίες τόσο για το όνομα της θεότητας στην οποία έγινε η ανάθεση, όσο και για την ίδια την αναθέτρια.
Στα αρχαία κάτοπτρα η επιφάνεια ανάκλασης ήταν ένας κυκλικός μεταλλικός δίσκος σφυρήλατος ή χυτός, ανάλογα με τον τύπο και την εποχή στην οποία ανήκαν. Κράματα χαλκού, αναμεμιγμένα σε μεγάλο ποσοστό με κασσίτερο εξασφάλιζαν μια λαμπερή επιφάνεια κατοπτρισμού και της προσέδιδαν μια χρυσίζουσα όψη.
Στα αρχαία μεταλλικά κάτοπτρα διακρίνονται τρεις βασικές κατηγορίες: α) τα κάτοπτρα με χειρολαβή, β) τα στητά ή με στήριγμα κάτοπτρα, τα οποία φέρουν λαβή που στηρίζεται σε κάποια βάση γ) τα πτυκτά κάτοπτρα, τα οποία αντικατέστησαν τα στητά και σε μεγάλο βαθμό τα κάτοπτρα με χειρολαβή.
Τα πτυκτά κάτοπτρα εν είδη πτυσσόμενου καθρέφτη, όπου ανήκει και το κάτοπτρο που εκτίθεται στο Μουσείο του Αλμυρού (ΒΕ 9380), εμφανίζονται από το τέλος του 5ου αι. π.Χ.-αρχές 4ου αι. π.Χ. και διαδίδονται κυρίως τον 4ο αι. π.Χ. έως και τον 3ο αι. π.Χ. Συναντώνται κατά κόρον σε γυναικείες ταφές, ενώ σε λίγες περιπτώσεις απαντώνται σε ιερά. Αποτελούνται από δύο κυκλικούς δίσκους: το δίσκο ανάκλασης και ένα προστατευτικό κάλυμμα διακοσμημένο, ισομεγέθες με το δίσκο. Η μία εσωτερική επιφάνεια του ενός δίσκου, που αντιστοιχούσε στην επιφάνεια κατοπτρισμού, είναι συνήθως ελαφρώς κυρτή, ενώ η οπίσθια όψη του είναι συχνά διακοσμημένη με εγχάρακτους ομόκεντρους κύκλους.
Τα πτυκτά κάτοπτρα με ανάγλυφες παραστάσεις αποτελούν μία από τις πιο αντιπροσωπευτικές κατηγορίες της τορευτικής του 4ου αι. π.Χ. Τα ανάγλυφα ελάσματα ήταν κατασκευασμένα με την τεχνική της έκκρουστης πίεσης, κατά την οποία το χάλκινο έλασμα δουλεύεται πρώτα από την οπίσθια όψη, ώστε να δημιουργηθούν οι ανάγλυφοι όγκοι της παράστασης και στη συνέχεια από την πρόσθια για να αποδοθούν οι λεπτομέρειες. Συνήθη θέματα των διακοσμητικών ελασμάτων των πτυκτών κατόπτρων αποτελούν μυθολογικές παραστάσεις, σκηνές με τον Διόνυσο και την Αριάδνη, την Αφροδίτη και τον Έρωτα, όπως ακριβώς το κάτοπτρο από το Μουσείου Αλμυρού. Τα πτυκτά κάτοπτρα κατασκευάζονταν κυρίως στα εργαστήρια της Αθήνας, της Κορίνθου, της Χαλκίδας, της Ιωνίας και του Τάραντα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Μέλπω Πωλογιώργη, 2018. «Ανασκαφή Βραυρώνος. Τα κάτοπτρα», ΑΕ, 157, 9-180.
Σοφία Αναστασίου, 2018. «Είδωλο και Αντικατοπτρισμός. Τα κάτοπτρα και η σημασία τους στη λατρεία» (Κύρια μεταπτυχιακή εργασία, ΑΠΘ).
Σας πληροφορούμε ότι η εκδήλωση αφιερωμένη στον καθηγητή Reinder Reinders της 17.05.2023 η οποία θα πραγματοποιηθεί στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας στο πλαίσιο της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων 2023, θα είναι ορατή απευθείας στο σύνδεσμο https://diavlos.grnet.gr/event/e4222
Τα ΝΕΑ της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μαγνησίας 